عروض، دانش و فن سنجش شعر و شناخت بحور و اوزان آن و در واقع سنگ محک و ترزاوی شعر است که شعر بر آن عرضه می‌شود تا موزون از ناموزون و مطبوع از نامطبوع متمایز شود. علم قافیه به بررسی ارتباط حروف و یا کلمات آخر ابیات در شعر می‌پردازد و در این علم، قافیه و حروف آن، نام‌های حرکات حروف قافیه و انواع و عیوب قافیه معرفی و بررسی می‌شوند.

 تا حدودی اصول عروض فارسی از عروض عربی اقتباس شده و غوص در ژرفای این دانش بی‌پایاب بایستی از فرخور زبان عربی صورت پذیرد. تعداد کتاب‌های عروض و قافیه عربی، که به زبان فارسی به زیور طبع آراییده، انگشت شمار است. کتاب پیش روی، وجیزی وافی یا چکیده‌ای بسنده از کتاب‌های عروض و قافیه عربی ست و می‌کوشد تا علم عروض و قافیه عربی را با بیانی شیوا و گویا و به دور از اطناب ممل و ایجاز مخل توضیح دهد.

 هدف اصلی این کتاب، آموزش علم عروض و قافیه عربی به دانشجویان رشته‌های زبان و ادبیات عربی و فارسی و همچنین دیگر اهل ادب و عموم آنانی ست که طالب آموختن و دوستدار فنون شعری و نقد هستند. به قدر طاقت کوشیدیم که این اثر پیراسته از کار درآید اگر در این مقصود توفیقی حاصل شده لطف و عنایت خاص اوست که از نقصان پیراسته است.

پیشگفتار مؤلف 13

 فصل اول علم عروض 15

 آشنایی با اصطلاحات عروضی 15

 تفاعیل یا افاعیل عروضی 15

 تفاوت میان وزن‌های صرفی و عروضی 15

 افاعیل اصلی یا سالم 16

 افاعیل فرعی یا غیرسالم یا مُزاحَف 17

 پایه‌های علم عروض قدیم 17

 سبب 17

 سبب ثقیل 18

 وتد 18

 وتد مقرون یا مجموع 18

 وتد مفروق 18

 وتد کثرت یا وتد مجتمع 18

 فاصله 18

 فاصله صغری 18

 فاصله کبری 18

 فاصله عظمی 18

 املای عروضی 19

 تقطیع 19

 روش‌های املای عروضی 20

 روش سنتی20

 روش هجایی 20

 درست خواندن شعر 21

 بحر 23

 ساختمان بحر 23

 بحر مفرد یا متفق‌الارکان 24

 بحر متناوب الارکان 24

 بحر مرکب یا مختلف الارکان 24

 بحرهای اصلی عروض 25

 بحرهای مشترک 26

 ساختمان شعری 27

 بیت 27

 اجزای بیت 27

 مصراع 27

 صدر 27

 عروض 27

 ابتدا 27

 ضرب/ عَجُز 27

 حشو 27

 بیت مطلع و مقطع 28

 انواع بیت 28

 بیت تام 28

 بیت سالم 28

 بیت صحیح 28

 بیت وافی 29

 بیت مجزوء 29

 بیت مدَوَّر 29

 بیت مشَرَّع 30

 بیت مشطور 30

 بیت منهوک 31

 بیت مُصَرَّع یا مقفّی 31

 بیت مصَمَّت 31

 بیت مُضَمَّن 31

 بیت معلَّق 32

 بیت مُفَوَّف 32

 بیت مُقْعَد 32

 بیت ملمع 32

 بیت منقَّط 32

 بیت مهمل یا عاطل 33

 بیت موَحَّد 33

 بیت یتیم:  33

 زحاف 34

 انواع زحاف 34

 زحاف بسیط و مرکب 35

 تعداد زحافات وعلل 35

 علّت یا علل علی الزّحاف 36

 جایگاه‌های زحاف 36

 ویژگی‌های زحاف 36

 زحاف جاری مجری العله 37

 شکل‏های زحاف 37

 زحاف مفرد 37

 زحاف چهارمین حرف تفعیله 38

 زحاف پنجمین حرف تفعیله 38

 زحاف هفتمین حرف تفعیله 39

 زحاف مزدوج یا مرکب39

 انواع زحاف مزدوج 40

 احکام زحاف 40

 علت 42

 انواع علت 42

 علت زیادت 43

 انواع علت زیادت (لزومی) 43

 علت نقص 45

 انواع علت نقص 45

 علت نقص جاری مجری زحاف (شبه زحاف) 47

 نام‌های علت خرم بر اساس تفعیله‌های گوناگون 47

 دایره‌های عروضی 48

 رهای دایره‌ی عروضی مختلف 49

 دایره مختلف 50

 بحر طویل 50

 زحافات و علل بحر طویل 51

 انواع بحر طویل 51

 بحر بسیط 53

 زحافات و علل بحر بسیط 54

 انواع بحر بسیط 55

 زحافات و علل بحر مدید 58

 انواع بحر مدید 58

 بحرهای دایره‌ی عروضی مُؤْتَلِف 59

 دایره‌ی مُؤْتَلِف 59

 بحر وافر 59

 زحافات بحر وافر 60

 انواع بحر وافر 60

 بحر کامل 62

 زحافات و علل بحر کامل 63

 انواع بحر کامل 64

 بحرهای عروضی دایره ی مُجْتَلَب 66

 دایره‌ی مُجْتَلَب 66

 بحر هزج 67

 زحاف بحر هزج 68

 انواع بحر هزج 68

 بحر رجز 69

 زحافات و علل بحر رجز 70

 انواع بحر رجز 71

 بحر رمل 73

 زحافات و علل بحر رمل 74

 انواع بحر رمل 75

 بحرهای دایره عروضی مشتبه 77

 دایره مُشْتَبِه 77

 بحر منسرح 78

 زحافات و علل بحر منسرح 78

 انواع بحر منسرح 79

 بحر خفیف 80

 زحافات و علل بحر خفیف 81

 انواع بحر خفیف 81

 بحر مضارع 83

 زحافات بحر مضارع 84

 بحر مقتضب 84

 زحافات بحر مقتضب 85

 بحر مُجْتَثُّ 85

 زحافات و علل بحر مجتثّ 86

 بحرسریع 87

 زحافات و علل بحر سریع 88

 انواع بحر سریع 89

 بحرهای دایره ی عروضی متفق 91

 زحافات و علل بحر متقارب 92

 بحر متدارک 94

 انواع بحر متدارک 95

 چکیده مفاهیم علم عروض به نظم 97

 فصل دوم علم قافيه 109

 علم قافيه 109

 قافیه:  109

 نام‌های حروف قافیه 109

 حرف روی 110

 انواع حرف روی 111

 حرف تأسیس (الف تأسیس)  114

 حرف دخیل 115

 حرف رِدْف 115

 حرف وصل 115

 حرف خروج 116

 حرکات قافیه 117

 انواع قافیه 119

 عیوب قافیه 123

 اختیارات شاعری 132

 منابع و مآخذ 139